Klawesyn (
wł.
cembalo, clavicembalo) - znany już powszechnie w Europie od okresu
renesansu
instrument strunowy szarpany wyposażony w klawiaturę, zaliczany do
cytr
.
W instrumencie tym
struny
zostają wzbudzone poprzez mechanizm skoczków zaopatrzonych w piórka, które wprawione w ruch za pomocą mechanizmu klawiszowego szarpią struny naciągnięte nad korpusem rezonansowym. W formie wykształconej ostatecznie pod koniec wieku XVII, klawesyn miał co najmniej podwójny naciąg strun, często także - podobnie jak w
organach
dwa manuały (klawiatury). Uderzając jeden klawisz można było wydobyć jednocześnie dźwięk z jednej, dwóch lub nawet kilku strun, które niekiedy transponowały w interwale oktawy. Strojono je w unisonie (8' - rejestr ośmiostopowy); w niektórych instrumentach, przeznaczonych do solowej gry używano także strun strojonych oktawę wyżej (4' - rejestr czterostopowy). W brzmieniu rejestr ośmiostopowy odpowiadał wysokości dźwięku zapisanej w nutach, zaś czterostopowy rejestr transponował oktawę w górę - przykładowo dźwiękowi c1 ("c razkreślne") w pisowni odpowiadał w rzeczywistości ton c2 ("c dwukreślne").
Klawesyn nie miał możliwości różnicowania
dynamicznego
poprzez siłę nacisku klawisza (siłę uderzenia), tak jak to jest możliwe podczas gry na
fortepianie
. Mocniejsze lub słabsze uderzenie w klawisze nie powodowało zwiększenia lub zmniejszenia wolumenu. Zmian w sile brzmienia dokonywano wyłącznie poprzez dołączanie kolejnych naciągów strun (zmiana registrów) oraz wzbogacanie
faktury muzycznej
. Technika gry przypominała pod tym względem organową, chociaż na klawesynie dużo częściej wykorzystywano grę
arpeggio
oraz wiele rodzajów
ornamentów
muzycznych. Barwa dźwięku klawesynu stapiała się dobrze z innymi instrumentami strunowymi, zwłaszcza z:
lutnią
,
chitarrone
,
gitarą
a także ze
smyczkami
. Klawesyn był, obok organów i lutni, jednym z najczęściej wykorzystywanych instrumentów do realizacji partii
basso continuo
. Pod koniec wieku XVIII klawesyn wyszedł z użycia ze względu na rozpowszechnienie się
fortepianu
, który miał inne możliwości interpretacyjne, odpowiadające potrzebom kompozytorów okresu klasycyzmu.
Renesans klawesynu nastąpił na początku XX wieku głównie za sprawą polskiej klawesynistki
Wandy Landowskiej
. Obecnie instrument ten wchodzi zazwyczaj w skład tzw. orkiestr barokowych czyli zespołów zajmujących się stylową interpretacją muzyki dawnej.
Odmiany klawesynu
- gravicembalo, używany w XVI i XVII w. głównie przez dyrygentów zespołu instrumentalnego do realizacji
generałbasu (basso continuo)
-
unison
, instrument o zdwojonych strunach strojonych w
unisonie
-
wirginał
, miał prostokątne pudło bez nóg, jego skala obejmowała 4
oktawy
; popularny w XVI i XVII w., głównym ośrodkiem budowy wirginału była
Antwerpia
, a centrum twórczości - Anglia
-
szpinet
(spinet, w Polsce nazywany excellencikiem), z pudłem prostokątnym lub sześciokątnym na nogach i skalą do 5
oktaw
, jedną klawiaturą i jednym systemem strun (8' - rejestr ośmiostopowy), popularny w domowym muzykowaniu w XV-XVII w.
-
klawicyterium
(claviciterium) - ze strunami ustawionymi pionowo; prototyp
pianina
, popularny w Europie w XVI i XVII w.
- klawesyn właściwy, posiadał duże
pudło rezonansowe
o kształcie zbliżonym do trójkąta i struny naciągnięte prostopadle do klawiatury
Historia
Od końca XVI w. klawesyn posiadał dwie
klawiatury
, a także możliwość zmiany
barwy dźwięku
(tzw.
rejestry
). Niemożność różnicowania
dynamicznego
dźwięków w pewnym stopniu kompensowało zdwajanie dźwięków w oktawach (równoczesne uderzanie dźwięku właściwego oraz dźwięku o
oktawę
niżej lub wyżej).
W XVII i pierwszej połowie XVIII w. klawesyn pełnił podstawową funkcję w orkiestrze operowej i
symfonicznej
, realizując
basso continuo
, był też używany jako instrument solowy i
kameralny
.
W XVIII w. został wyparty przez fortepian, jednak wciąż jest niezastąpiony przy wykonywaniu dzieł muzyki dawnej.
Klawesyn w muzyce popularnej
Zobacz też
Przypisy